Atopowe zapalenie skóry — przyczyny i profilaktyka

Atopowe zapalenie skóry (w skrócie AZS) występuje u nawet 24% populacji europejskiej, najczęściej choroba jest rozpoznawana u dzieci przed ukończeniem 1. roku życia [1]. Jak wygląda atopowe zapalenie skóry? Co wywołuje stan zapalny i w jaki sposób należy leczyć AZS? Odpowiadamy na te pytania w artykule. 

Atopowe zapalenie skóry — przyczyny genetyczne

Atopowe zapalenie skóry (inaczej AZS lub wyprysk endogenny) to przewlekła choroba zapalna, która dotyka nawet 30% dzieci oraz 3% dorosłych [2]. Inne statystyki podają, że AZS jest diagnozowane u 25% dzieci oraz nawet 10% dorosłych [3]. Co wywołuje atopowe zapalenie skóry? Przyczyny atopowego zapalenia skóry u dorosłych i dzieci są bardzo złożone — do rozwoju schorzenia dochodzi w wyniku interakcji czynników genetycznych, immunologicznych i środowiskowych [4]. 

• Atopowe zapalenie skóry u dzieci — objawy, leczenie, przyczyny
• Leczenie AZS – sposoby na atopowe zapalenie skóry

Czy atopowe zapalenie skóry jest zaraźliwe? Nic z tych rzeczy, skórą atopową nie można się zarazić, choroba ta nie przenosi się pomiędzy osobami, które miały ze sobą kontakt [4]. Natomiast wiele badań wykazało, że schorzenie ma charakter dziedziczny. Potwierdzają to między innymi prace naukowców z IBSAL (Institute for Biomedical Research of Salamanca) w Hiszpanii [5], badania przeprowadzone w Niemczech [6] czy też metaanaliza opublikowana w multidyscyplinarnym czasopismie naukowym Nature Communications [7]. Naukowcy przypuszczają, że z AZS może być związanych nawet ponad 70 różnych genów [8], w szczególności intensywnie badany jest gen filagryny (FLG) [9].   

Środowiskowe przyczyny AZS

Co jeszcze może powodować rozwój atopowego zapalenia skóry? Przyczyny środowiskowe także mogą odpowiadać za powstawanie stanów zapalnych i kliniczne pogorszenie stanu skóry [10]. Czynniki środowiskowe, które mogą zaostrzać AZS, to np. [11]: 

• bierne palenie — ekspozycja na dym papierosowy,
• dieta uboga w ryby, 
• ekspozycja skórna na substancje o działaniu drażniącym, takie jak np. mydło lub detergenty,
• ekspozycja na zanieczyszczenia powietrza, zarówno pochodzące ze źródeł naturalnych (np. wulkany), jak i sztucznych (pojazdy silnikowe), 
• nadmierna otyłość. 

W przypadku zauważenia, że jakiś czynnik nasila objawy AZS, konieczna jest konsultacja z lekarzem. Na szczęście dzięki takim rozwiązaniom jak teleporady czy e-recepta dostęp do specjalisty jest znacznie ułatwiony. Pacjent może umówić wizytę z dnia na dzień lub nawet w tym samym dniu, od razu po zauważeniu niepokojących oznak. Dzięki temu choroby takie jak atopowe zapalenie skóry są jeszcze szybciej diagnozowane i leczone. 

Czy używanie chemicznych środków piorących może wpływać na pojawienie się atopowego zapalenia skóry?

Do wystąpienia AZS może się przyczynić używanie chemicznych środków piorących. Tego typu substancje wykazują bowiem działanie drażniące i zaburzają naturalne mechanizmy obronne [12]. W przypadku osób z atopowym zapaleniem skóry wskazane jest, aby zrezygnować z tradycyjnych środków do prania na rzecz produktów przeznaczonych dla skóry atopowej, niezawierających alergenów oraz substancji drażniących. Warto sięgać po płyny do prania i proszki ze specjalnym atestem, dobrze sprawdzą się także hipoalergiczne środki piorące przeznaczone dla niemowląt — zawarte w nich substancje nie będą podrażniać nadmiernie przesuszonej skóry. 

Jedzenie a atopowe zapalenie skóry

Alergia pokarmowa odgrywa istotną rolę w rozwoju AZS, w szczególności u małych dzieci zaobserwowano silny związek pomiędzy nadwrażliwością pokarmową i skórą atopową [13]. Wyprysk atopowy jest jednym z najczęstszych klinicznych objawów uczulenia na białka mleka krowiego [13]. Poza objawami skórnymi alergia na białko mleka krowiego daje także objawy ze strony przewodu pokarmowego, takie jak biegunka, ból brzucha, nudności czy wymioty. 

Inne pokarmy, które mogą zaostrzać przebieg AZS to także [14]: 

• białko jaj, 
• orzechy, 
• orzeszki ziemne, 
• pszenica, 
• ryby,
• soja.

Warto mieć także świadomość, że nie tylko żywność sama w sobie, ale takżę niektóre dodatki do pokarmów mogą nasilać objawy AZS. Mowa o środkach konserwujących, polepszaczach, sztucznych barwnikach oraz antyutleniaczach [15]. Z tego powodu dieta osób ze skórą atopową nie powinna opierać się o żywność wysokoprzetworzoną, dodatkowo warto wyeliminować (we współpracy z lekarzem oraz dietetykiem klinicznym, po potwierdzeniu klinicznej skuteczności takiego postępowania) te pokarmy, które są źle tolerowane. Dieta eliminacyjna wprowadzona na własną rękę, bez konsultacji z lekarzem, może stanowić zagrożenie dla zdrowia, ze względu na ryzyko niedoboru wartości odżywczych. 

Styl życia a AZS

Badania naukowe dowiodły, że duże znaczenie w powstawaniu atopowego zapalenia skóry mają czynniki środowiskowe, w tym także styl życia. Do nasilenia procesów zapalnych przyczyniają się między innymi [16]: 

• brak stosowania ochrony przeciwsłonecznej (wpływ promieniowania UV na skórę atopową to bardziej skomplikowane zagadnienie. W leczeniu AZS jest stosowana fototerapia, jednak jest ona prowadzona pod nadzorem lekarza, aby ograniczyć ryzyko skutków ubocznych ekspozycji na promieniowanie UV), 
• noszenie odzieży wykonanej ze sztucznych materiałów, które są nieprzewiewne i podrażniają. Skóra atopowa reaguje źle również na wełnę, chyba że jest to materiał delikatny, bez sztucznych dodatków i barwników (np. wełna z merynosa),
• noszenie odzieży niedostosowanej do pory roku i warunków pogodowych i w rezultacie przegrzewanie organizmu,
• palenie (zarówno czynne, jak i bierne wpływa negatywnie na objawy AZS),
• spędzanie dużej ilości czasu w nieprzewietrzonych pomieszczeniach o suchym powietrzu (stan zapalny zaostrza się po kontakcie z czynnikami, które powodują przesuszenie).

Naukowcy zwracają również uwagę na czynniki psychosomatyczne, które mogą nasilać objawy AZS. Atopowcom nie służy nadmierny stres ani niestabilność relacji interpersonalnych, np. w rodzinie, szkole lub pracy [16]. 

Diagnoza atopowego zapalenia skóry na podstawie objawów

Po czym poznać atopowe zapalenie skóry? Objawy u dzieci to [1]: 

• rozsiane zmiany wypryskowate na skórze,
• uporczywy świąd skóry, na tyle intensywny, że może utrudniać codzienne funkcjonowanie oraz powodować bezsenność,
• wysoka skłonność skóry do podrażnień,
• wysoka wrażliwość skóry na czynniki zewnętrzne, np. niewłaściwe preparaty do pielęgnacji lub syntetyczne materiały. 

Rodzaj wyprysku endogennego zależy od stopnia nasilenia procesu zapalnego. W fazie ostrej dominują ogniska rumieniowe, grudki, pęcherzyki i nadżerki, natomiast w fazie przewlekłej można zaobserwować pogrubiałą skórę, lichenizację (wzmożone pogrubienie i szorstkość skóry) oraz powierzchowne złuszczanie naskórka [1]. Na umiejscowienie zmian na skórze atopowej wpływa wiek pacjenta. W przypadku niemowląt zmiany zapalne mogą się pojawić na całym ciele, natomiast u dzieci pomiędzy 2. a 11. rokiem życia wypryski atopowe są zlokalizowane głównie na zgięciach łokciowych i podkolanowych [17]. 

Jak wygląda atopowe zapalenie skóry u osób dorosłych? Typowe dla AZS objawy to [4]: 

• nadmierna suchość skóry, 
• świąd nasilający się wieczorem i w nocy, 
• zmiany skórne w postaci zaczerwienień, grudek, pęcherzyków lub  nawet sączących się ranek, zlokalizowane w zgięciach łokciowych i podkolanowych oraz na powierzchni grzbietowej rąk, 

Chorzy na AZS mogą cierpieć z powodu nawracających zakażeń — bakteryjnych, grzybiczych oraz wirusowych, można u nich zaobserwować także powiększenie węzłów chłonnych [4]. Bardzo charakterystyczne jest również atopowe zapalenie skóry na dłoniach w wyniku kontaktu skóry z detergentami i innymi podrażniającymi substancjami lub po ekspozycji na alergen [18]. Alergiczne kontaktowe zapalenie skóry ustępuje w ciągu kilku dni, pod warunkiem że skóra nie ma już kontaktu z czynnikiem drażniącym / alergenem. 

Diagnozę atopowego zapalenia skóry stawia się na podstawie obrazu klinicznego choroby [16]. W tym celu lekarze stosują kryteria według Hanifina i Rajka, opracowane w 1980 roku. Zgodnie z nimi główne objawy AZS to [16]: 

• charakterystyczna morfologia zmian i ich lokalizacja, 
• przewlekły i nawrotowy przebieg,
• świąd,
• osobniczy lub rodzinny wywiad atopowy

Natomiast kryteria drugorzędne to [16]:

• akcentacja mieszków włosowych, 
• biały dermografizm (nadmierna reakcja skórna na ucisk, zatarcie lub zadrapanie),
• fałd Dennie-Morgana (pogłębienie fałdu skórnego poniżej brzegu dolnej powieki),
• fałd szyjny,
• łupież biały, 
• natychmiastowe reakcje skórne, 
• nawrotowe zapalenia spojówek, 
• nieswoisty wyprysk rąk i/lub stóp,
• nietolerancja pokarmów, 
• nietolerancja wełny, 
• podwyższony poziom IgE,
• rumień twarzy, 
• rybia łuska, 
• skłonność do nawrotowych zakażeń skóry, 
• stożek rogówki,
• suchość skóry,
• świąd po spoceniu, 
• wczesny wiek wystąpienia zmian, 
• wyprysk sutków,
• zacienienie wokół oczu, 
• zaćma, 
• zaostrzenie po zdenerwowaniu,
• zapalenie czerwieni warg.

Jak dbać o skórę z atopowym zapaleniem?

Jak postępować, gdy zdiagnozowano atopowe zapalenie skóry? Jak leczyć tę przypadłość? O sposobie leczenia skóry atopowej decyduje lekarz dermatolog lub alergolog. Leczenie polega na [4]: 

• odpowiednim pielęgnowaniu skóry, 
• unikaniu czynników drażniących,
• stosowaniu miejscowo leków, które zwiększają poziom nawilżenia, łagodzą świąd oraz wspomagają regenerację,
• stosowaniu doustnie leków zaleconych przez lekarza (np.  glikokortykosteroidy lub, jeśli doszło do zakażenia, antybiotyki),
• stosowaniu diety eliminacyjnej (jeśli została potwierdzona alergia pokarmowa). 

Czym smarować atopowe zapalenie skóry? Leczenie miejscowe AZS polega na stosowaniu [4]: 

• glikokortykosteroidów, leki te wykazują działanie przeciwzapalne, antyproliferacyjne oraz immunosupresyjne, 
• inhibitorów kalcyneuryny np. takrolimusu. Leki te mogą być stosowane w miejscach „wrażliwych”,
• środków nawilżających skórę (emolientów) – należy je stosować systematycznie,  co najmniej 2 × dziennie, 
• leków przeciwdrobnoustrojowych (jeśli doszło do zakażenia skóry), takich jak np. triklosan, 
• przeciwalergicznych maści oraz kremów przeznaczonych do cery atopowej i suchej.

Wśród osób z AZS nie brakuje zwolenników tzw. urynoterapii. Sądzą oni, że mocz na atopowe zapalenie skóry działa podobnie jak kosmetyki nawilżające zawierające w swoim składzie mocznik. Emolienty, które są bogate mocznik, stanowią rzeczywiście cenne wsparcie w walce z atopowym zapaleniem skóry, ponieważ pomagają one w utrzymaniu odpowiedniego nawilżenia skóry atopowej [19]. Metoda polegająca na robieniu okładów z moczu szeroko rozpowszechniona w medycynie ludowej oraz naturalnej budzi jednak wiele kontrowersji. Większość doniesień na temat skuteczności tego sposobu jest oparta na lokalnych tradycjach i przekazie wiedzy empirycznej [20]. 

Inny domowy sposób to rumianek na atopowe zapalenie skóry. Metoda ta polega na dodaniu rumianku do kąpieli lub stosowaniu naparów z rumianku. Rzeczywiście istnieją badania naukowe, które sugerują, że skuteczność oleju z rumianku w łagodzeniu zmian skórnych w przebiegu atopowego zapalenia skóry może być wysoka [21]. W sklepach są nawet także tzw. wody rumiankowe (hydrolaty z rumianku rzymskiego), przeznaczone dla osób z AZS. Stosowanie tego typu kosmetyków należy jednak omówić z lekarzem, ponieważ rumianek może silnie uczulać oraz dawać odczyny krzyżowe z innymi roślinami z rodziny Asteraceae (Astrowate) [22]. Tym samym u niektórych osób ze skórą atopową zastosowanie rumianku może nasilić objawy AZS, zamiast je załagodzić. 

Zapobieganie pojawianiu się zapalenia, czyli jak wyeliminować czynniki drażniące?

Jak zwiększyć skuteczność leczenia skóry atopowej? Osoby z AZS powinny [4]: 

• korzystać rozsądnie z form rekreacji typu basen — po wyjściu z wody obowiązkowe jest dokładne wypłukanie się, wysuszenie skóry oraz zastosowanie emolientu, 
• nosić luźne i wygodne ubrania wykonane z naturalnych materiałów, które są delikatne dla skóry, 
• stosować wyłącznie kosmetyki przeznaczone do cery nadmiernie suchej, atopowej lub ze skłonnościami do alergii (np. emolienty do mycia ciała),
• unikać długich kąpieli prowadzących do nadmiernego przesuszenia skóry, 
• unikać długotrwałego przebywania w klimatyzowanych pomieszczeniach, 
• unikać ekspozycji na dym papierosowy,
• unikać ekspozycji na ekstremalne temperatury (zarówno niskie, jak i wysokie), 
• wykonywać prace domowe w rękawiczkach, 
• zrezygnować z mydeł, detergentów oraz innych środków chemicznych o działaniu podrażniającym.

Co jeszcze można zrobić, aby zapobiec pojawianiu się stanu zapalnego w przebiegu atopowego zapalenia skóry? Przyczyną nasilenia się objawów AZS może być rozdrapywanie zmian skórnych [23], zatem chory powinien powstrzymać się od drapania nadmiernie przesuszonej i swędzącej skóry. Warto stosować przepisane przez lekarza preparaty antyświądowe oraz nosić specjalne rękawiczki lecznicze na AZS, które działają na skórę kojąco, a jednocześnie, utrudniają drapanie.