Nadnercza — charakterystyka, funkcje i choroby

Nadnercza to niewielkie gruczoły, które wytwarzają hormony, niezbędne między innymi do regulowania metabolizmu oraz prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego [1]. Gdzie są nadnercza? Jaką jeszcze rolę odgrywają w organizmie? Jakie są najczęstsze choroby nadnerczy i na czym polega ich diagnostyka oraz leczenie? Podpowiadamy. 

Czym są nadnercza?

Nadnercza to niewielkie, parzyste gruczoły o trójkątnym kształcie. Odpowiadają one za produkcję hormonów niezbędnych do prawidłowej funkcjonowania organizmu [1]. Zaburzona praca nadnerczy może poskutkować poważnymi problemami zdrowotnymi, takimi jak np: choroba Addisona), zespół Cushinga, zaburzenia wydzielania mineralokortykosteroidów czy też zespoły związane z nadmiarem androgenów [2]. Wymienione choroby nadnerczy opisujemy dokładniej w dalszej części artykułu. 

Położenie i budowa nadnerczy

Gdzie są nadnercza? Jest to narząd parzysty, zlokalizowany po obu stronach ciała, tuż nad nerkami [1].  Każde nadnercze składa się z dwóch części: zewnętrznej (kora nadnerczy) oraz wewnętrznej (rdzeń nadnerczy). Kora nadnerczy składa się z trzech warstw: powierzchownej (inaczej kłębuszkowej lub zona glomerulosa), środkowej (inaczej zona fasciculata) oraz wewnętrznej, sąsiadującej z rdzeniem (zona reticularis) [3]. Każda z nich wytwarza inne hormony. 

Jaką rolę nadnercza odgrywają w organizmie?

Za co odpowiadają nadnercza? Funkcje tego parzystego narządu to przede wszystkim wytwarzanie różnych hormonów, niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu [1]. Hormony nadnerczy kierują wieloma procesami [1] [4]: 

• regulują ciśnienie krwi, 
• regulują metabolizm, 
• regulują poziom cukru we krwi,
• sterują odpowiedzią organizmu na stres,
• wspierają funkcjonowanie układu odpornościowego, 
• wspierają rozwój seksualny, 
• zapewniają właściwy bilans soli i wody w organizmie.  

W razie pojawienia się problemów zdrowotnych związanych z nadnerczami należy zgłosić się do lekarza endokrynologa. To specjalista, który zajmuje się zaburzeniami hormonalnymi wynikającymi z chorób układu dokrewnego. Na szczęście dzięki rozwiązaniom takim jak zdalne konsultacje z lekarzem, e-recepta czy też l4 online, dostęp do lekarzy dowolnych specjalności jest znacznie lepszy niż niegdyś. Co za tym idzie? Choroby nadnerczy mogą być szybko właściwie diagnozowane i następnie odpowiednio leczone. 

Nadnercza — zespół związany z nadmiarem androgenów

Przykładem choroby nadnerczy są zespoły związane z nadmiarem androgenów, takie jak np. hirsutyzm (inaczej zespół hiperandrogenizacji). Tak nazywa się wystąpienie nadmiernego wzrostu włosów u kobiet, w miejscach typowych dla mężczyzn (np. nad górną wargą, na klatce piersiowej lub po wewnętrznej stronie ud) [5]. Zaburzenie wynika z nadmiernej aktywności męskich hormonów płciowych, tzw. androgenów, towarzyszy ono często nie tylko chorobom nadnerczy, ale także zespołowi policystycznych jajników oraz schorzeniach przebiegających z dużymi stężeniami prolaktyny (hiperprolaktynemią) [5]. 

Nadmiar męskich hormonów płciowych (inaczej hiperandrogenizacja) objawia się nie tylko wzmożonym porostem włosów w nietypowych miejscach. Inne symptomy to również: łysienie typu męskiego, nasilony łojotok, trądzik, otyłość, zaburzenia miesiączkowania, zaburzenia płodności oraz zaburzenia nastroju [5]. Leczenie polega na stosowaniu leków przeciwandrogenowych oraz usuwaniu owłosienia, za pomocą depilacji, elektrolizy lub laseroterapii. Natomiast jeśli za hirsutyzm odpowiada guz nadnerczy, konieczny może się okazać zabieg chirurgiczny [5]. Całkowite wyleczenie hirsutyzmu i zespołu hiperandrogenizacji jest możliwe, pod warunkiem że uda się odkryć przyczynę zaburzeń. 

Nadnercza w genetyce

Inny przykład choroby związanej z nadnerczami to wrodzony przerost nadnerczy. Schorzenie to jest uwarunkowane genetycznie i prowadzi do niewystarczającej produkcji hormonów: kortyzolu i aldosteronu [6]. Klasyczny wrodzony przerost nadnerczy może zagrażać życiu, ponieważ w przebiegu choroby dochodzi do utraty soli, co może prowadzić do wstrząsu, śpiączki, a nawet śmierci [6]. Tymczasem w postaci nieklasycznej objawy są łagodne i nie zagrażają one życiu. 

Częstość występowania nieklasycznego przerostu nadnerczy wynosi 1:1000, natomiast w przypadku klasycznego przerostu nadnerczy, jest ona szacowana na poziomie 1: 14000 [6]. Po czym poznać chore nadnercza? Objawy, które mogą na to wskazywać, to [6]: 

• częste biegunki i wymioty, 
• niedostateczny przyrost, 
• nieprawidłowy wygląd zewnętrznych narządów płciowych,
• odwodnienie, 
• problemy z płodnością,
• przyspieszone dojrzewanie,
• utrata masy ciała o niejasnej przyczynie, 
• zaburzenia miesiączkowania,
• zaburzenia rytmu serca. 

Postawienie ostatecznego rozpoznania wrodzonego przerostu nadnerczy jest możliwe jedynie dzięki wykonaniu badań genetycznych, natomiast leczenie polega na hormonoterapii [6]. Jeśli wrodzony przerost nadnerczy zostanie rozpoznany na etapie ciąży, leczenie może zostać wdrożone jeszcze w okresie prenatalnym [6]. Choroba wymaga stałego przyjmowania leków, opieki lekarza endokrynologa oraz regularnego wykonywania badań kontrolnych — wtedy da się kontrolować jej objawy. 

Hormony produkowane przez nadnercza

Kora nadnerczy oraz rdzeń nadnerczy produkują różne hormony, niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu. W korze nadnerczy powstają trzy grupy hormonów: glikokortykosteroidy, androgeny oraz mineralokortykosteroidy, natomiast w rdzeniu adrenalina i noradrenalina [1] [7]. 

Hormony nadnerczy produkowane przez korę nadnerczy to [1] [7]: 

• glikokortykosteroidy — kortyzol, kortyzon — ich zadaniem jest regulacja metabolizmu tłuszczy, białek i węglowodanów, sterują one także odpowiedzią immunologiczną oraz pracą układu krążenia, 
• androgeny — dehydroepiandrostendon (DHEA), androstendion i testosteron. Wymienione hormony płciowe występują u kobiet w niewielkich ilościach, natomiast u mężczyzn odpowiadają za wykształcenie narządów płciowych oraz tzw. wtórnych cech płciowych,
• mineralokortykosteroidy — aldosteron, dezoksykortykosteron. Pomagają one w utrzymaniu równowagi pomiędzy solą i wodą, regulują także ciśnienie krwi.

Produkowane w rdzeniu nadnerczy adrenalina (inaczej epinefryna) i noradrenalina (norepinefryna) są uwalniane w stresujących sytuacjach (zarówno w kontekście fizycznym, jak i emocjonalnym). Adrenalina powoduje przyspieszenie pracy serca, zwiększenie przepływu krwi do mięśni i mózgu oraz podnosi poziom cukru we krwi, natomiast noradrenalina prowadzi do zwężenia naczyń krwionośnych [1] [7]. 

Najczęstsze choroby nadnerczy

Poniżej omawiamy najczęstsze choroby nadnerczy, wraz z opisem objawów, wyjaśnieniem, jak zbadać nadnercza oraz sposobami diagnostyki i leczenia. 

Niedoczynność kory nadnerczy

Niedoczynność kory nadnerczy należy do chorób związanych nieprawidłowym wydzielaniem przez nadnercza hormonów, polega na produkowaniu niedostatecznej ilości hormonów [8]. Pierwotna niedoczynność kory nadnerczy to inaczej choroba Addisona, natomiast wtórna niedoczynność kory nadnerczy wynika z nieprawidłowego funkcjonowania przysadki [8]. Najczęstszą przyczyną pierwotnej niedoczynności nadnerczy jest postępujące przewlekłe autoimmunologiczne zapalenie kory nadnerczy lub gruźlica, natomiast w przypadku wtórnej niedoczynności kory nadnerczy przyczyną jest zwykle długotrwałe leczenie glikokortykosteroidami w dużych dawkach, guzy okolicy podwzgórzowo-przysadkowej lub urazy [8].

Po czym poznać chore nadnercza? Czy boli? W przypadku niedoczynności nadnerczy pacjent może odczuwać bóle brzucha. Inne objawy niedoczynności nadnerczy to [8]: 

• chęć spożywania słonych pokarmów,
• hipoglikemia, 
• niskie ciśnienie tętnicze, 
• nudności i wymioty, 
• osłabienie, 
• uczucie zmęczenia,
• utrata apetytu, 
• zasłabnięcia przy szybkim wstawaniu z pozycji leżącej, 
• zmiana kolorystyki skóry — ściemnienie lub bladość, 
• zmniejszenie masy ciała, 
• zmniejszone stężenie sodu i/lub zwiększone stężenie potasu we krwi.

W postaci wtórnej choroby objawy są mniej nasilone. Po postawieniu diagnozy podstawowym sposobem leczenia jest hormonoterapia, mające na celu wyrównanie istniejących niedoborów hormonalnych. W większości przypadków całkowite wyleczenie nie jest możliwe i leki trzeba przyjmować do końca życia [8]. 

Zespół Cushinga

Zespół Cushinga należy do chorób nadnerczy, przebiegających z nadmiarem glikokortykosteroidów w organizmie. Innymi słowy, jest to nadczynność kory nadnerczy. Wyróżniamy zespół Cushinga endogenny oraz egzogenny. Endogenny wynika z nadmiernej syntezy kortyzolu przez nadnercza, natomiast egzogenny może się rozwinąć w wyniku długotrwałego stosowania leków glikokortykosteroidów [9]. Możliwe przyczyny endogennego zespołu Cushinga to [9]: 

• guz przysadki,
• guz ektopowy (pozaprzysadkowy),
• guz nadnercza. 

Natomiast objawy zespołu Cushinga to [9]: 

• dolegliwości gastryczne — ból brzucha, zgaga,
• łatwe męczenie się, 
• nadmierne owłosienie typu męskiego u kobiet (hirsutyzm), 
• nadmierny apetyt, 
• nawracające infekcje, 
• obrzęki, 
• osłabienie lub zanik popędu płciowego,
• otyłość centralna, 
• podwyższone ciśnienie tętnicze, 
• rozstępy,
• rumień twarzy, 
• skłonność do powstawania siniaków,
• ścieczenie skóry,
• trądzik,
• zaniki mięśni kończyn dolnych i górnych,
• zaburzenia miesiączkowania u kobiet,
• zaburzenia psychiczne, 
• zaburzenia widzenia. 

Po postawieniu rozpoznania leczenie polega na operacyjnym usunięciu nieprawidłowości, która odpowiada za nadmiar glikokortykosteroidów w organizmie (w przypadku zespołu Cushinga endogennego) lub odstawieniu leków, które wywierają niekorzystny wpływ na organizm (w przypadku zespołu Cushinga egzogennego) [9].  

Hiperaldosteronizm

Hiperaldosteronizm to choroba, w której przebiegu dochodzi do nadmiernej produkcji aldosteronu przez nadnercza. Schorzenie może mieć charakter pierwotny (gdy nieprawidłowe stężenie aldosteronu w organizmie wynika z zaburzeń w funkcjonowaniu nadnerczy) lub wtórny (kiedy przyczyna jest zewnętrzna i nie dotyczy nadnerczy) [10]. 

Hiperaldosteronizm pierwotny może wynikać z obecności gruczolaka lub obustronnego rozrostu nadnerczy, może być także uwarunkowany genetycznie [10]. Objawy, które mogą wskazywać na hiperraldosteronizm to [10]: 

• bolesne kurcze mięśni, 
• bóle głowy, 
• bóle klatki piersiowej, 
• osłabienie siły mięśniowej, 
• podwyższone ciśnienie tętnicze (>180/110 mm Hg) i w rezultacie nadciśnienie tętnicze oporne na leczenie,
• wzmożone pragnienie, 
• zaburzenia rytmu serca,
• zaburzenia widzenia,
• zwiększona ilość oddawanego moczu. 

Natomiast objawy gruczolaka nadnercza to [11]: 

• ból głowy, 
• nadciśnienie tętnicze, 
• nadmierny przyrost masy ciała, 
• niski poziom potasu we krwi, 
• osłabienie mięśni, 
• rozstępy, 
• sporadyczne drętwienie mięśni, 
• wysoki poziom cukru we krwi, 
• zaburzenia miesiączkowania u kobiet,
• zaburzenia nastroju,
• zmęczenie.

Po rozpoznaniu hiperaldosteronizmu leczenie polega na wyrównaniu ciśnienia tętniczego oraz stężenia potasu we krwi. Jest to możliwe między innymi dzięki zmianie stylu życia, wdrożeniu leczenia farmakologicznego lub leczeniu operacyjnemu [10]. Operacja jest konieczna np. jeśli wykryto guz lub gruczolak nadnercza, dieta pomoże w hiperaldosteronizmie wtórnym. 

Przypadkowo wykryty guz przysadki (incydentaloma przysadki)

Przypadkowo wykryty guz przysadki (incydentaloma przysadki) jest zwykle wykrywany przypadkowo podczas badań obrazowych. Jeśli guz jest dużych rozmiarów, może uciskać na przysadkę i powodować jej niedoczynność [12]. Leczenie polega na obserwacji pacjenta oraz zmiany i w zależności od tego, wdrożeniu leczenia farmakologicznego lub operacyjnego [12]. 

Incydentaloma nadnerczy

Incydentaloma nadnerczy, czyli inaczej guz nadnercza jest, podobnie jak incydentaloma przysadki, często wykrywany przez przypadek, podczas badań obrazowych [13]. Większość guzów jest nieczynna hormonalnie i wymaga jedynie obserwacji [13]. Natomiast w pozostałych przypadkach może być konieczne wdrożenie leczenia farmakologicznego lub nawet operacja (usunięcie nadnercza), w zależności od złośliwości i aktywności hormonalnej guza [13]. Rokowanie zależy od stopnia zaawansowania zmiany i możliwości leczenia operacyjnego.

Guz chromochłonny (pheochromocytoma)

Guz nadnercza chromochłonny (inaczej pheochromocytoma) jest rzadką, najczęściej niezłośliwą zmianą, obserwowaną w przebiegu chorób genetycznych, takich jak: zespół mnogiej gruczołowatości wewnątrzwydzielniczej, choroba von Hippla i Lindaua oraz neurofibromatoza 1 [14]. 

Charakterystyczne objawy guza chromochłonnego to [14]: 

• bladość skóry, 
• drżenie kończyn, 
• kołatanie serca,
• napadowe bóle głowy, 
• podwyższone ciśnienie tętnicze,
• wzmożona potliwość.

Objawy mogą występować nawet kilka razy dziennie. 

Nieleczony guz chromochłonny może prowadzić do powikłań, takich jak zawał serca lub udar krwotoczny mózgu [14], dlatego po zauważeniu niepokojących objawów należy zasięgnąć konsultacji u lekarza (najlepiej endokrynologa). Leczenie polega na operacyjnym usunięciu guza chromochłonnego (pheochromocytoma) oraz stosowaniu leków obniżających ciśnienie tętnicze [14]. 

Nowotwory złośliwe nadnerczy

W obrębie nadnerczy mogą się rozwijać także nowotwory złośliwe oraz przerzuty nowotworów innych narządów. Te pierwsze obserwuje się często w przebiegu chorób uwarunkowanych genetycznie, takich jak np. zespół mnogiej gruczolakowatości wewnątrzwydzielniczej [15]. Natomiast przerzuty nowotworów innych narządów, rozwijające się w nadnerczu mogą być powikłaniem raka płuc, czerniaka lub nerek [15]. 

Objawy nowotworów złośliwych nadnerczy są bardzo różnorodne, zależą one od tego, czy guz jest hormonalnie czynny, gdzie jest umiejscowiony oraz jakich jest rozmiarów. W przebiegu choroby nowotworowej mogą się pojawić np. [15]: 

• bóle głowy, 
• cukrzyca, 
• ścieczenie skóry, 
• nadmierne pocenie się, 
• nadmierny przyrost masy ciała, 
• osłabienie siły mięśniowej, 
• przewlekłe zmęczenie, 
• wysokie ciśnienie tętnicze, niereagujące na leczenie, 
• zaburzenia menstruacji u kobiet, 
• zaburzenia rytmu serca.

Jak wykryć guz nadnerczy? Badania z krwi (np. stężenie ACTH) nie wystarczą, aby postawić diagnozę. Konieczne są także badania obrazowe, np. USG, tomografia lub rezonans magnetyczny. Po postawieniu rozpoznania leczenie opiera się przede wszystkim na metodach operacyjnym (usunięciu całego nadnercza razem z guzem), natomiast gdy operacja nie jest możliwa, chemioterapii i radioterapii. Jeśli chodzi o przerzuty nowotworów w nadnerczach, ich leczenie zależy od źródła przerzutu oraz stopnia zaawansowania choroby [15]. 

Jak zbadać nadnercza w sytuacji, gdy zaobserwowano niepokojące objawy? W pierwszej kolejności lekarz kieruje zwykle na badania hormonalne, natomiast dopiero, gdy one dadzą niepokojące wyniki, wykonuje się badania obrazowe, badania genetyczne, a także bardziej specjalistyczne badania, np. biopsję nadnerczy. W szczególności dzięki ostatniemu z wymienionych badań można zidentyfikować raka kory nadnerczy lub nowotwór rdzenia nadnerczy i wdrożyć jak najszybciej odpowiednie leczenie. 

Zespół zmęczonych nadnerczy

Na koniec warto wspomnieć o przypadłości, która jak dotąd nie została jeszcze uznana za jednostkę chorobową, jednak mówi się o niej coraz częściej, czyli zespole zmęczonych nadnerczy. Zwolennicy istnienia tej dolegliwości uważają, że przewlekła ekspozycja na czynniki stresogenne (emocjonalne, psychiczne i fizyczne) może się przyczynić do nadmiernej eksploatacji gruczołów nadnerczowych i w rezultacie, ich niewydolności funkcjonalnej [16]. Badania naukowe nie potwierdzają jednak występowania zespołu zmęczenia nadnerczy. Diagnostyka w takim przypadku powinna być ukierunkowana na niedoczynność kory nadnerczy, natomiast leczenie powinno być prowadzone przez lekarza endokrynologa. Nie należy przyjmować żadnych preparatów na zmęczenie nadnerczy bez konsultacji z lekarzem.